ولایت ‌گویان یا جوین

گویان یا جوین از نظر تاريخي از قدمت و پيشينه بسيار كهني برخوردار است .  با توجه به قرار داشتن این منطقه در كنار جاده ابريشم ،این ولایت مركز تعامل تجارت و فرهنگ  بوده است.

پیشینه دیرین شناسی دشت جوین در دوران نئولیتیک (نوسنگی):

در سال 1376بر اساس خبر دکتر شهریار عدل ایران شناس مبنی بر رویت سنگ نگاره ای در کوه های غربی جوین، مکانی مشرف به دشت جوین در مدخل یکی از دره های کوه های غربی جوین دارای سنگ هائی عظیم الجثه که سطح صافی دارند قرار دارد؛بر روی این سنگ ها نقوش بز کوهی و حیوانات احتمالا گوشتخوار،نقر شده است ،تصاویر این نقوش برای اولین بار در همایش دبیرانتاریخ جوین و مسوولین آموزش و پرورش منطقه در سال 1379به نمایش گذاشته شد،با مطالعه روی این نقوش و مقایسه ی آن ها با سنگ نگارنده داورزن سبزوار ،سنگ نگارنده موسوم به شتر سنگ مشهد بر سر راه شاندیز به مشهد در دوران نو سنگی بدون سفال مربوط به حدود 1025 هزار سال قبل از میلاد دارد.وجود این سنگ نگاره ها در این منطقه و شباهت گونه شناسی نقوش بانقوش شتر سنگ مشهد، همچنین ارتباط طبیعی کوه های بینالود ُو هزار مسجد با جوین،ممکن است ارتباط فرهنگی ساکنین دشت جوین را در دوران مذکور با دشت توس تقویت کند.در دوران نئولیتیک (نوسنگی)با سفال محوطه های باستانی در دشت جوین شناسائی نگردیدند برابر مذاکره شفاهی با آقای دکتر شهریار عدل در سال 1374 در منطقه غربی جغتای که شمال غربی شهرسبزوار است نقوشی بربدنه سنگ ها گزارش شد که شامل: شیر ، بزو قوچ است . که به شیوه کوبه ای رسم شده بود؛ عکسهای این نقوش برای اولین بار در همایش دبیران تاریخ خراسان رضوی که در جغتای برگزاری شد ارائه شد و اشاره ای به این نقوش در کتاب جغرافیایی تاریخ جوین تالیف محمد عبدالله زاده ثانی – محمد جوانبخت- محسن؛شده است متاسفانه در سالهای اخیر حفارگران غیر مجاز به تصور دستیابی  به گنج کل صخره ای را منهدم و تخریب کردند

در كتابهای‌ تاریخی‌ و جغرافیایی‌ جوین ، این‌ ناحیه تاریخی‌ به‌ تفاوت‌، خوره‌، شهر، رستاق‌، ناحیه‌ و ولایت‌ دانسته‌ شده‌ است‌. بر اساس‌ نوشته اعتمادالسلطنه‌ (ج‌ 4، ص‌ 2294)، افرادی‌ كه‌ نام‌ جوین‌ را در اصل‌ گویان‌ می‌دانند، معتقدند كه‌ گودرز (گودرز یکی از شاهان ایران از سلسله اشکانی است ) ، بانی‌ آن‌ بوده‌ است‌. مقدسی‌ (ص‌ 300، 318، 323) نام‌ آن‌ را كُویان‌/ جُویان‌ و گویان‌ ضبط‌ كرده‌ است(نیز رجوع کنید به لسترنج‌، ص‌ 391). به‌ نوشته بیهقی‌ (ص‌ 74)، شهر جوین‌ را «یزد خسرو پسر ساسویه‌« بنا كرده‌ است‌. مردم‌ خراسان‌ این‌ خوره‌ را كُویان‌ می‌نامیدند و جوین‌ را معرّب‌ آن‌ می‌دانستند (یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ مادّه‌)

مرحوم حسن پيرنيا در كتاب ارزشمند “تاريخ ايران باستان” جوين و سبزوار را جزء قلمرو پارتيان آورده كه قبل از تشكيل دولت اشكانيان توسط پارت‌ها، جزو سرزمين خاصه آنها بوده است.

آنچه از كتب تاريخ بر مي آيد نام جوين به صورتهاي مختلف ولي نزديك به هم آمده و آن نامها عبارتند از گويان ، گوان ، كوان (پهلوان) و چون در زبان عرب  (گ) وجود ندارد به جوين معروف شده ناصر خسرو در سفرش از اين ناحيه عبور كرده و مي نويسد كه از راه (كوان)  به سوي بسطام رفته است و جوين ملج و پناهگاه مردم خراسان در زمانهاي مختلف بوده و در كتاب لسان العرب جلد 2 مولف ابن منصور درباره جوين چنين آمده است جوين مصفر جون (گون) و آن نام گياهي است كه از شدت منبري به سياهي بدل شده است از ماده جوند و آن خورشيد است . بخاطر نوراني بودن و صفايش در انسي آمده كه پيامبر گرامي (ص) عبائي داشت به رنگ سفيد و سياه كه از اين كلمه معني رنگارنگ تعبير مي شود . جوين به قول لبيد ابن ربيع شاعر معروف عرب سرزمين است كه نفس كشيدن در آن حيات بخش است . حتي براي انساني كه در حالت موت است نفس كشيدن در طبيعت اين سرزمين فرح بخش ميداند .

جوين در قديم، ولايتي بزرگ بود كه از جنوب به ولايت بيهق، از غرب به بسطام، از شمال به جاجرم و اسفراين و از شرق به نيشابور منتهي مي‌شد.

 جوین معرّبِ گویان، ولایت و ناحیه قدیم در سرزمین نیشابور، خراسان، بین جاجرم و بیهق ، مرکزش آزادوار بود، و بعدها مرکزش به فریومد منتقل گردید. بر حسب آنچه یاقوت حموی از ابوالقاسم بیهقی نقل کرده است، جوین بنا به نقل یاقوت حموی سابقاً مشتمل بر ۱۸۹ قریه بود، که در نیمه شمالی آن ناحیه قرار داشت، و نیمه جنوبی آن غیرمسکونی بود. (یاقوت حموی متولد ۵۷۴ه ق.وی جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس مشهور قرن هفتم هجری قمری است).

فریومد از قرن ششم هجری به بعد با ایجاد بناهای عظیمی در آن رو به رشد و گسترش گذاشت و اعتبار ویژه ای کسب کرد. به استناد گفته حمدالله مستوفی حاکم نشین منطقه جوین بوده است که مرکز بخش جوین در قرن هشتم به فریومد تغییر کرد. در دوره مغول فریومد از توابع جوین بوده لذا حاکم نشینی جوین به این محل منتقل می شود(نقل بتخلیص:مراه البلدان،اعتتماد السلطنه ص 2297-2296).

از نظر طبيعى، جوین دشتي رسوبي و كم‌عرض است كه در امتداد شرق به غرب و ميان دو رشته كوه نظرگاه در شمال و جغتاي در جنوب قرار دارد. این منطقه دارای آب و هوا و خاكی مناسب و حاصلخیز، و به طور كلی از شرایط اقلیمی مطلوبی برخوردار بوده است. مجموع این عوامل از قدیم‌الایام، محیطی بسیار مساعد برای كشاورزی و ایجاد كانونهای زیستی و مراكز جمعیتی فراهم آورده، و از سوی دیگر گذرگاهی طبیعی و مناسب را برای ارتباط بین مراكز فرهنگی و تمدنی شرق و غرب تشكیل داده است. در واقع، قسمتی از راه بازرگانی خراسان موسوم به <جاده ابریشم>، كه نیشابور را به بسطام متصل می‌كرد، از این دشت عبور می‌كرده است [حافظ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان، 69]. به قول یاقوت، در اوايل قرن هفتم هجري قمري در جوین، 189 آبادی وجود داشت [ياقوت حموى، معجم‌البلدان، ج2، 165]. كه اكثر آنها در طول دشت به یكدیگر متصل بودند. حافظ ابرو ضمن توضیح اینكه در این ناحیه‌ خوش آب و هوا و پرنعمت، علما، مشایخ و بزرگانی همچون: امام‌الحرمين جویني، شمس‌الدین محمد وزیر هلاكوخان مغول، خواجه بهاءالدین وزیر خوارزمشاهیان و سعدالدین حموی برخاستند، به ذكر قُرای مشهور و آباد آن پرداخت و از آبادیهایی همچون: خسرو شیر، بحرآباد، خراشاه(خداشاه) و كروژده نام برد [حافظ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان، 69].